Pišu: Isidora Ilić i Boško Prostran

JUGOSLOVENSKI SOCIJALIZAM NA FILMU

 

Samoupravni socijalizam

Samoupravljanje u Jugoslaviji uvedeno je 1951. godine posle razlaza s politikom Sovjetskog Saveza. Sociolog Rastko Močnik razlikuje četiri faze samoupravljanja jugoslovenskog društva. Karakteristika prve faze (1950-1965) jeste kombinacija samoupravljanja u preduzećima, državnog plana i ulaganja. Prema rastu društvenog proizvoda ona je bila najuspešnija. Međutim, svođenje samoupravljanja samo na preduzeća, a ne na društvo u celini, stvorilo je antagonizam između radnika i državne administracije, koja je i dalje kontrolisala raspodelu viška vrednosti na višem nivou, na nivou državne ekonomije. Na tu strukturalnu krizu jugoslovenski komunisti odgovorili su dvema intervencijama: Ustavom iz 1963. koji je zakonskom regulativom omogućio privrednu reformu iz 1965. godine. Sam ustav trebalo je da označi “povlačenje države”, a u suštini doveo do nove birokratizacije sistema. Ipak, ustavne promene donele su dve značajne stavke: uvođenje samoupravljanja u javne službe (obrazovanje, zdravstvo, kultura, socijalna zaštita) i teritorijalno proširenje samoupravljanja. Taj period (1965-1974) predstavlja drugu fazu samoupravljanja. Privredna reforma uvela je tržište, koje je omogućilo povećanje ličnih dohodaka i masovnu potrošnju, proizvodeći nekoliko dodatnih efekata: preduzeća su počela međusobno da posluju po principu kompeticije, radnički saveti ponašali su se kao skupštine akcionara, porasla je uloga rukovodećeg kadra (tehnokrata), a javne službe percipirale su se kao prekomerni trošak. Privredna reforma odvojila je proizvodnju od javnih službi, koje su odolele tržišnim principima i u kojima je samoupravljanje imalo učinka, iako je hipertrofirana zakonska regulacija ograničavala samoupravne prakse, podstičući proces nove birokratizacije. Za to vreme, proizvodnja se degenerisala u varijantu kapitalističke privrede. Tržišni mehanizmi kreirali su nove pozicije moći, produbili klasne razlike, povećali strukturalne nejednakosti među preduzećima, sektorima, regionima i, konačno, imali političke posledice. Iz Saveza komunista odstranjeni su oni koji su se zalagali za nacionalne autonomije i oni koji su pod modernizacijom zagovarali korporativno poslovanje i uvođenje Jugoslavije u zapadni kapitalistički sistem. Tokom treće faze (1974-1980), obeležene Ustavom iz 1974. i Zakonom o udruženom radu iz 1976. godine, formirane su “slobodne asocijacije udruženog rada i sredstava za rad” koje je trebalo da oslobode samoupravne radne organizacije blokirane tržištem. Taj ustav bio je pokušaj da se reguliše proizvodnja i razmena unutar jedinstvenog sistema društvene reprodukcije, ali on nikada nije zaživeo zbog globalne krize kapitalistčkog sistema i dužničke krize u koju je krajem sedamdesetih menadžerska elita uvukla jugoslovensku privredu. Pritisnute odozdo radničkim štrajkovima i alternativnim društvenim pokretima i odozgo globalnim kapitalizmom, republičke nacionalne elite obnovile su kapitalizam. Močnik navodi da tu poslednju fazu samoupravljanja (1980-1989), tj. restauraciju kapitalizma, obeležava pojava kompradorske buržoazije – lokalne nacionalne buržoazije – čime samoupravni socijalizam u Jugoslaviji biva okončan.

 

Samoupravljanje u jugoslovenskoj kinematografiji

“Film je za nas najvažnija umetnost”, istakao je 1922. godine Lenjin a to je postalo lozinka i za jugoslovensku kinematografiju. Odredba u prvom članu Osnovnog zakona o filmu iz 1956. godine, potcrtava ono što je jugoslovensko samoupravno društvo očekivalo od filma: “Ovim zakonom se određuju odnosi na području proizvodnje, prometa i prikazivanja filmova kao privredne delatnosti, koja ima poseban kulturni i prosvetni značaj.” Kao ideološki aparat svakog društva, film je važno mesto imao i u jugoslovenskom socijalizmu, koji je svoju podršku sedmoj umetnosti manifestovao na razne načine – od sprovođenja politike kinofikacije i povećanja broja putujućih bioskopa četrdesetih i pedesetih godina, preko edukacije, do razvoja jugoslovenske filmske industrije. Iako je pitanje da li je film umetnost ili industrija dugo bilo ključno za domaću teoriju i kritiku, ali i same filmske autore, sistemske odluke i društvena organizacija uticaće na to da se od njegovog kulturnog i prosvetnog zadatka ubrzo odustane i da kinematografija počne da se posmatra kao profesionalna i privredna delatnost.

Promene koje je doživljavalo društvo odražavale su se i na organizaciju i razvoj kinematografije, koji se, prema mišljenju Dejana Kosanovića, može podeliti na tri razdoblja. Period centralizovanog administrativnog upravljanja kinematografijom (1944-1951) obeležen je radom na obrazovanju filmskog kadra osnivanjem Visoke filmske škole i Filmskog tehnikuma. Brigu o finansiranju proizvodnje i plasmana filmova vodila je država budžetskim dotiranjem, koje je često bilo neredovno i neblagovremeno, što se odražavao i na kontinuitet proizvodnje. Period reorganizacije i stvaranja novih odnosa u kinematografiji (1951-1962) poklapa se sa uvođenjem samoupravljanja u celokupno jugoslovensko društvo. U tom razdoblju ukida se Komitet za kinematografiju Vlade FNRJ i republičkih komiteta. Budžetsko finansiranje prestaje 1957. kada se uvodi sistem tzv. samofinansiranja domaće kinematografije doprinosima od prometa filmova. Od proizođača se očekivalo da posluju rentabilnije, s tim što je država i dalje pokrivala negativnu razliku u troškovima proizvodnje. Filmski umetnici i saradnici više nisu bili službenici preduzeća, već su se kao slobodni umetnici vezivali ugovorom za realizaciju filma. Povećan je broj proizvodnih preduzeća i javila se produkcijska i umetnička konkurencija. Značajan izvor dodatnih prihoda predstavljalo je snimanje filmova sa partnerima iz inostranstva. Period decentralizacije i stvaranja republičkih kinematografija u formalno zajedničkim okvirima (1962-1991) počeo je ukidanjem Saveznog fonda za unapređenje kinematografije, koji zamenjuju republički fondovi. Republičke granice nisu predstavljale problem za filmske umetnike i saradnike, te se u oblasti proizvodnje filmova saradnja nastavila. Posledica decentralizacije i stvaranja šest republičkih filmskih centara bila je neravnomerna opremljenost, jer neke filmske tehničke baze nisu imale kompletnu opremu, dok je u drugima pak postojao višak kapaciteta. Broj bioskopskih gledalaca neprekidno opada od šesdesetih da bi se preplovio osamdesetih godina. Zbog ubrzanog razvoja televizije i manjeg interesovanja države za film, materijalni položaj proizvođača postaje sve teži. Sredstva se obezbeđuju na različite načine – od saradnje s preduzećima iz drugih republika ili inostranstva, preko sponzorstva, do saranje sa televizijom krajem sedamdesetih.

 

Radnici i direktori na jugoslovenskom filmu

Jugoslovenski filmovi su u različitim periodima socijalizma projektovali likove radnika, direktora, partijskog činovnika u procesima društvene reprodukcije, ali su u relativno malom broju igranih ostvarenja neposredno prikazani problemi privrednog i društvenog samoupravljanja. Do 1974. godine u Jugoslaviji je snimljeno 500 igranih filmova, ali tek 25 njih govori o jugoslovenskom radniku, navešće Mira Boglić.

Filmovi koji su deo prvog filmskog programa “Jugoslovenski socijalizam na filmu” tretiraju različite aspekte i probleme samoupravnog odlučivanja. Prikazujući borbu između partijske birokratije i narastajuće tehnokratije šezdesetih godina, filmovi svoj fokus oštre na radniku, pritisnutom između dve poluge upravaljanja kojima je sve više bivao potčinjen.

Hronološki prvi film iz programa, Te noći (r: Jovan Živanović, p: Slavija film, Beograd) iz 1958. godine, smešten je u realan ambijent industrijalizacije, u rudnik i elektranu u neimenovanom mestu, a proizvodnju filma podržali su udruženim sredstvima Hidroelektrana Međuvršje/Perućac u Ovčarsko-kablarskoj klisuri i rudnik Kreka iz Tuzle. Radnja se dešava tokom novogodišnje noći u kojoj se događa nesreća u rudniku i kvar na postrojenju. Okosnica priče je ljubavni trougao u kojem se nalaze glavni junaci, dva elektro-inženjera i supruga jednog od njih. Oni pokušavaju da prevaziđu svoje lične interese, te spasu rudare i spreče opštu nesreću. U filmu o posledicama ubrzane industrijalizacije postoji i motiv sukoba između stare i nove radničke klase, između rudara i električara. Film dramaturški precizne strukture postavlja pitanja o ličnoj i kolektivnoj odgovornosti i o načinima odlučivanja u kolektivu.

Proces odlučivanja centralna je tema filma Licem u lice (r: Branko Bauer, p: Jadran film, Zagreb) iz 1963. godine. Decenijama je za jugoslovensku filmsku kritiku taj film bio primer reprezentacije radničkog samoupravljanja. Poput Dvanaest gnevnih ljudi Sidnija Lumeta, i film Licem u lice kamerno je postavljen u celodnevni sastanak radničkog saveta građevinskog preduzeća. Narativna nit kreće od debate koja posle iznošenja argumenata i međusobnog ubeđivanje junaka potpuno prelazi u suprotnu situaciju. Povod rasprave je nepravilna dodela stanova u preduzeću, a središnji sukob dešava se između dva bivša ratna druga koja se sada nalaze na različitim pozicijama: jedan je direktor, drugi je radnik. To je jedan od prvih filmova sa tzv. direktorskom temom, u kojima se obračunavalo sa direktorima, tj. pojedincima koji su bili suprotstavljeni radničkoj klasi i njenoj partiji.

Prometej sa otoka Viševice (r: Vatroslav Mimica, p: Jadran film, Zagreb) iz 1964. godine takođe spada u “direktorske filmove”. Film ima složenu narativnu strukturu, koja je zasnovana isključivo na liku ostarelog direktora, ratnog heroja i komuniste iz Zagreba. U poseti svom rodnom mestu na zabačenom ostrvu u Jadranskom moru, on se preispituje prisećajući se ratnih i posleratnih godina ispunjenih sukobima sa zatvorenom lokalnom zajednicom, koju je kao aktivista u mladosti pokušavao da transformiše i modernizuje. Film problematizuje razliku između centra i periferije, kao i pitanje smene generacija. Na ostrvu se pojavljuju neki novi i mladi pregaoci – turistički menadžeri koji strateški planiraju privlačenje stranih turista.

Službeni položaj (r: Fadil Hadžić, p: Avala film, Beograd) iz 1964. jeste treći “direktorski film”, u kojem bivši partizan biva postavljen na mesto direktora u jednom tekstilnom preduzeću, gde upada u mrežu korupcije, oličenu u karakterima finansijskog direktora i knjigovođe. Direktoru u borbi protiv korupcije pomažu vođe radničkog saveta. Sukob između stare birokratije (borci NOR-a) i novog tehnomenadžerskog sloja biće razrešen aktivnom ulogom radnika u preduzeću. Film ukazuje na opasnosti od nastupajuće privredne reforme iz 1965. godine.

Drugi film Fadila Hadžića u ovom programu, Protest (p: Producentska grupa Most, Zagreb, Viba film, Ljubljana, 1967) jeste mračna predstava sudbine radnika u građevinskoj firmi, koji se sam bori protiv korumpirane uprave u radnoj organizaciji, što ga dovodi do gubitka svih radničkih prava i do samouništenja. Film problematizuje pitanje dometa individualnog revolta radnika tokom ekonomske krize krajem šezdesetih, u kontekstu u kojem je radnik nominalno nosilac vlasti bez štrajkačkog prava, a faktički biva isključen iz političke borbe. Autodestrukcija kao razrešenje kontradikcije predstavljena je kroz novinsku pripovest, kao apel javnog mnjenja na akutne probleme u društvu.

Javnost, televizija i estrada jesu milje u kojem se radnik Pavle Pavlović u istoimenom filmu iz 1975. godine (Pavle Pavlović, r: Puriša Đorđević, p: Centar film, Filmska radna zajednica, Beograd) kreće kako bi ukazao na probleme u svojoj radnoj organizaciji, ali biva uhvaćen u mrežu političara, biznismena, estradnih zvezda, hohštaplera kojima postaje moneta za potkusurivanje. Po učinku analogan filmovima Roberta Altmana, film Pavle Pavlović epizodčno i satirično predstavlja socijalni presek društvenog sistema koji se privatizuje na svim nivoima.

 

”Jugoslovenski socijalizam na filmu” je istraživačko-obrazovni projekat koji organizuju udruženje Transimage iz Beograda i Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe, uz podršku Jugoslovenske kinoteke i Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe. Javni deo programa u vidu predavanja i programacije realizuje se od septembra do decembra 2017. godine u Jugoslovenskoj kinoteci u Beogradu.

KINOTEKA #9 (septembar 2017)

Za izdavača: Jugoslav Pantelić
Uređivački kolegijum: Jugoslav Pantelić, Marjan Vujović, Aleksandar Saša Erdeljanović
Saradnici na programu: Jugoslav Pantelić, Aleksandar Saša Erdeljanović, Nenad Bekvalac, Božidar Marjanović, Branislav Erdeljanović, Ksenija Zelenović, Dimitrije Vojnov, Stevan Glušac, Sandra Perović, Zorica Dimitrijević, Đorđe Zelenović, Milja Stijović, Radiša Cvetković, Bojan Kovačević, Katarina Nikolić, Milena Gvozdenović, Irina Kondić Jančić
Prelom: Sinergija dizajn
Štampa: Službeni glasnik
Tiraž: 2000

ISSN 2466-5533 = Kinoteka (Beograd)
COBISS.SR-ID 228286220
Publikacija je nastavak: Program (Muzej jugoslovenske kinoteke) = ISSN 1820-6549

 

Ovaj tekst ili njeni delovi mogu se slobodno koristiti uz navođenje izvora.

Attribution-NonCommercial-ShareAlike 3.0 Unported (CC BY-NC-SA 3.0)