Isidora Ilić & Boško Prostran

JUGOSLOVENSKI SOCIJALIZAM NA FILMU

 

Žene u socijalizmu

Nakon pobede antifašizma i partizanskog pokreta, posleratni period u čitavoj SFRJ predstavljao je početak masovnih i značajnih društvenih, političkih i ekonomskih promena. One su se odnosile na uspostavljanje samoupravljanja kao radničkog sistema, urbanizaciju ruralnih sredina, industrijalizaciju, izgradnju socijalističkog društva i zemlje koja je bila devastirana ratom. Promene nakon Drugog svetskog rata uticale su i na položaj i prava žena u novoorganizovanoj socijalističkoj državi. Njihovo učešće u Narodno oslobodilačkoj borbi (NOB) bilo je veoma značajno – partizanke i ratnice, bolničarke, kurirke I ilegalke u velikoj meri doprinele su pobedi protiv fašizma. Ravnopravnost s muškarcima koju su osvojile tokom rata, u periodu bratstva i jedinstva bila im je zagarantovana članom 24 prvog Ustava Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ) iz 1946. godine, kada su i formalno dobile pravo glasa. I pre tog ustava, dokumentom „Zadaci i ustrojstvo narodnooslobodilačkih odbora“ ženama je potvrđeno aktivno i pasivno biračko pravo, koje su one koristile već 1941. godine u izborima za narodne odbore. U skladu s pomenutim članom Ustava FNRJ doneto je nekoliko zakona važnih za žene. Zakonom o braku (1946) izjednačen je položaj žena i muškaraca u braku, zakonima iz oblasti porodičnog prava (1947) izjednačena su prava bračne i vanbračne djece, Zakonom o socijalnom osiguranju uvedeno je i osiguranje za sve rizike, što je podrazumevalo i plaćeno porodiljsko odsustvo i ostvarivanje prava na penziju pod istim uslovima i za žene i za muškarce, iako su žene ranije odlazile u penziju. Pravo na abortus omogućeno je zakonom iz 1951, Ustavom iz 1974. garantovano je puno pravo na slobodno rađanje, a od 1977. dozvoljen je abortus bez ikakvih ograničenja do deset nedelja starosti ploda. U tadašnje jugoslovensko zakonodavstvo ugrađene su sve međunarodne konvencije koje se odnose na položaj žene. Sistem zakona utemeljio je sva prava žena na ličnom, porodičnom i političkom planu i garantovao im veće učešće u društvenom, političkom i privrednom životu zemlje.

Antifašistički front žena (AFŽ, 1945–1953) bio je isključivo ženska organizacija za unapređenje položaja žena u društvu. Utemeljen na stavu da su žene ravnopravne s muškarcima u svim oblastima života i rada, AFŽ je radio pod rukovodstvom Komunističke partije Jugoslavije. Prvi kongres AFŽ-a Jugoslavije održan je u junu 1945. u Beogradu i artikulisao je osnovne ciljeve rada: mobilisanje žena radi obnove i humanitarnih aktivnosti I prosvećivanje i opismenjavanje ženske populacije. AFŽ je u posleratnom periodu imao veliku emancipatorsku ulogu – od aktivnog uključivanja žena u društveni i politički život, preko podsticanja da istupe iz dotadašnjih matrica tipičnih za patrijarhalne tradicionalne sredine, do zalaganja za izgradnju obdaništa kako bi dobile mogućnost da se zaposle i steknu ekonomsku samostalnost. Antifašistički front žena gasi se posle Četvrtog kongresa, održanog 1953. godine. Naglašavajući da ženska ravnopravnost predstavlja zajedničko društveno pitanje opšte borbe svih snaga socijalističkog vaspitanja masa i da žene ne treba da se odvajaju u posebne političke organizacije, umesto AFŽ-a stvara se Savez ženskih društava, koji je pod pritiscima od 1959. do 1961. prerastao u Konferenciju za društvenu aktivnost žena. Političko udruživanje velikog broja žena tim postupcima bilo je onemogućeno.

Statistički podaci o učešću socijalističke žene u politici i društvenom životu ukazuju na kontradikciju između teorije i prakse. Ravnopravnost žena zagovarana socijalističkom ideologijom i agitovanjom da žene–radnice uzmu učešće u upravljanju preduzećima i državom, u praksi je nailazila na otpor tradicionalnih predrasuda i patrijarhalnih odnosa. Novi socijalistički poredak nominalno je izjednačio radnike i radnice u plati, ali je i dalje podržavao podelu profesija na tzv. muške i ženske. Prepoznata su dva problema radne prakse socijalističke žene: žene su bile skoncentrisane oko pojedinih profesija i vrlo malo njih nalazilo se na rukovodećim položajima. One su bile većinski radnici u u socijalnim službama, medicini, hotelijerstvu, turizmu, kožnoj i tekstilnoj industriji i osnovnim školama, dok ih je veoma malo bilo među novinarima, profesorima i sudijama.

Ta tendencija može se pratiti i u nauci i umetnosti jugoslovenskog društva. Socijalistička strategija emancipatorske i obrazovne politike ogledala se u tome da i ženama i muškarcima dozvoli da studiraju ono što ih zanima, ali u reprezentacijskom i strukturalnom kontekstu, žene su ideološki i brojčano bile isključene iz sveta koji se odnosio na režiju, scenario, produkciju, jer se te delatnosti smatrale muškim angažmanom. Osnivanje Velike filmske škole u Beogradu (1946-1950) kao početak institucionalnog visokoškolskog obrazovanja filmskih kadrova u novouspostavljenoj socijalističkoj državi, obeležiće četiri generacije studenata glume (ukupno 63 polaznika, od kojih 33 žene) i filmske režije (ukupno 58 polaznika, od kojih samo tri žene). Statistički podaci svedoče o dominarujćem uticaju rodnih predrasuda koji se reprodukuju i na polju kulture, umetnosti i nauke na isti način kao i u drugim profesijama. Kao što se poziv učitiljce, medicinske sestre i doktorke smatra humanim i brižnim, te samim tim pogodnim za ženu, tako se i profesija montažerke razume kao ženi svojstveno zanimanje, po analogiji sa šivenjem i sedenternim (pasivnim) aktivnostima koje “po prirodi stvari” ne odgovaraju muškarcu. Soja Jovanović će biti prva i najpoznatija, ako ne i jedina filmska rediteljka posleratne Jugoslavije koja je pretežno radila filmske adaptacije književnih dela. Sistem kvota, koje su se kao pretpostavka početne neravnopravnosti primenjivale u drugim socijalističkim zemljama, biće zaslužan za filmsku edukaciju i izuzetno važnu produkciju rediteljki poput Marte Mesaroš (Mađarska), Vere Hitilove (Čehoslovačka), Larise Šepitko (SSSR), Agnješke Holand (Poljska) i velikog broja onih manje poznatih koje su edukativnim i namenskim filmovima oblikovale dokumantarni filmski izraz tih kinematografija, istovremeno doprinoseći artikulaciji i reprezentaciji socijalističkih društava, njihove svakodnevice ali i položaja žena-radnica.

Žene su u SFRJ nedvosmisleno dosegle veći stepen emancipacije i ravnopravnosti nego ikada pre. One su svojom borbom, požrtvovanošću i predanošću osvojile socijalizam i same se izborile za prava koja su im nakon Drugog svetskog rata i zakonski data. Njihova borba i socijalistički postulati doveli su i do javnog i političkog zagovaranja ravnopravnosti žena i muškaraca, ali su time istovremeno bili skrajnuti problemi na koje je ukazivala praksa i pokušaji dosledne primene teorije socijalizma. Nauka je zaostajala za životom.

Marksistička teorija o besklasnom društvu nije smatrala borbu polova klasnim pitanjem, niti je rodno pitanje kao pojdinačno moglo zameniti opštu klasnu borbu. Žensko pitanje kao pitanje neravnopravnosti žena redukovano je na klasno pitanje: opšta emancipacija radničke klase znači i emancipaciju pojedinca – čoveka, muškarca i žene. To svođenje ženskog pitanja na klasno pitanje u svakodnevnom iskustvu žena s njihovom stvarnom neravnopravnošću onemogućavalo ih je u osvešćivanju vlastitog bića. Iskustvo, s druge strane, potvrđivalo je da je patrijarhalna (autoritarna) porodica s patrijarhalnim moralom i podelom rada na privatno-javno upravo bila pretpostavka celokupnog proizvođenja života i socijalističkog društva, te da je emancipacija žena ispod nivoa klase kojoj žena nominalno pripada. Žena trpi represiju kao zaposlena žena (radnica u javnom životu) i kao žena (majka, biološko biće u privatnoj sferi).

 

Žensko pitanje i položaj žena u jugoslovenskom filmu

Politička artikulacija pojedinačnog, ženskog interesa u raznim oblicima feminizma negirala je žensko pitanje kao klasno i time izlazila iz mogućnosti teorijskog utemeljenja unutar marksizma. Upravo stoga bilo bi neodgovarajuće primeniti feminističku estetiku, najglasovitije koncipiranu u teoriji Lore Malvi^[1] o reprezentaciji žene kao vizuelnom spektaklu, u analizi reprezentacije žene i ženskog pitanja u jugoslovenskim filmovima koji tretiraju savremenost u prve dve faze samoupravnog socijalizma. Nerazvijena materijalna baza jugoslovenske kinematografije, početničko osvajanje filmskog zanata, te socijalistička ideologija, dodatno potkrepljuju to stanovište. Ipak, analiza proizvodnih odnosa, tehničkih podataka i sadržaja samih filmova otkriva dominaciju muškog autorstva i odsustvo reprezentacije žene kao subjekta narativa ili one koja proizvodi diskurs. Konstruisani od strane muških autora i u konačnici redukovani na tradicionalnu dihotomiju device/kurve, moralne/nemoralne, smerne/zavodnice, ženski likovi u jugoslovenskom filmu najčešće su postavljeni na mesto objekta ljubavi ili mržnje I predstavljaju prostitutke, žene „sumnjivog morala“, društvene otpadnice ili tihe, poslušne majke, žene i sestre, politički pasivne i nezainteresovane. Kao osnovni tipovi žena javljaju se: majka u crnini, prostitutka, pevačica, “slobodna” djevojka. Žensko telo često je infantilizovano, poniženo, premlaćeno, mrtvo, maternalizirano, a silovanje je jedan od najčešćih motiva u jugoslovenskom filmu krajem šesdesetih godina.

Većina ženskih likova jugoslovenskih igranih filmova ne govori o svakodnevnim iskustvima žene u javnom ili privatnom prostoru, niti projektuje realističke slike žena. Redak primer je film Živa istina (Filmski Autorski Studio (FAS), 1972) Tomislava Radića, u kojem pratimo svakodnevicu glumice koja bezuspešno traži posao. Pozitivan primer reprezentacije žene u njenoj odgovornoj društvenoj funkciji svakako je Službeni položaj Fadila Hadžića (Avala film, 1964), u kome Marija (Olivera Marković), kao članica upravnog odbora prva primećuje nepravilnosti u poslovanju preduzeća. Slika radnice-udarnice-rudarke u liku Stevke (Slike iz života udarnika, 1972), koja radi iste poslove kao muškarac, dekonstruiše tezu da “priroda žene”, kao biološkog bića i kao majke, onemogućava ženinu samoaktualizaciju u javnom životu.

Ženski likovi koji deluju osnažujuće i emancipatorski upravo su u filmovima decembarskog ciklusa. U Zemljacima (Avala film, 1963) Zdravka Randića, mlada devojka Jana dolazi u Banat s grupom seljaka, sezonskih radnika iz Bosne. Promena kulturnog miljea uticaće na njenu transformaciju – ona se zaljubljuje u Nikolu, I odbacivši običaje i zakone kraja iz kojeg je došla, napušta verenika. Reprezentacija početaka ženske emancipacije, koja se ogleda u odbacivanju tradicinalnih predrasuda i običaja, te u aktivnom učešću u izgradnji novog društva, projektovaće i lik Malene (Prekobrojna, 1962) i lik seljanke Mare (Jezero, 1950). Oba lika emanacipuju se i kroz obrazovanje koje novo socijalističko društvo omogućava ženama kako bi što pre stekle ekonomsku samostalnost. Minjino osamostaljnje u filmu Jovana Živanovića Čudna devojka (Avala film, 1962) upravo počiva na ekonomskoj pretpostavci, zahvaljujući kojoj žena preuzima tradicionalno mušku ulogu hranitelja i počinje da izdržava muškarca kojeg voli. Taj narativ kao da se ponavlja i dalje razvija u filmu Krešimira Golika Živjeti od ljubavi (Croatia Film, 1973), u kojem istoimena junakinja za poslom odlazi na selo da bi svojim zaradom omogućila mužu da dovrši studiranje.

Ljubav je pokretač transformacije ženskog lika u sva tri filma, u kojima se ponavlja tradicionalna matrica o ženi koja žrtvuje sve za ljubav. Narativna shema predstavlja put ženskih likova koji ih vodi do transformacije i odbacivanja tradiconalnih predrasuda. Prelomni trenutak, tj. početak emancipacije, predstavlja i kraj svakog od ova tri filma. Aktivno emancipovanje ženskih likova, podržano društvenim sistemom i socijalističkom ideologijom, donekle transformiše i druge likove. Film koji bi prikazao život, dan i lik ove i ovako emancipovane žene nikada nismo dobili.

 

^[1] Lora Malvi u tekstu „Vizuelno zadovoljstvo i narativni film“ denuncira moduse kinematografske percepcije kao konvencionalni režim koji produkuje specifično mušku politiku želje. Malvijeva smatra da film, pre svega holivudski, u svojoj narativnoj strukturi produkuje fascinaciju želje posmatrača, odnosno vizuelno zadovoljstvo u gledanju slike žene, i time objektivizira telo žene (skopofilija), putem kojeg se reprodukuje dominantni patrijahalni poredak.

 

„Jugoslovenski socijalizam na filmu” je istraživačko-obrazovni projekat koji organizuju udruženje Transimage iz Beograda i Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe, uz podršku Jugoslovenske kinoteke i Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe. Javni deo programa u vidu predavanja i programacije filmova realizuje se od septembra do decembra 2017. godine u Jugoslovenskoj kinoteci u Beogradu.

 

KINOTEKA #12 (decembar 2017)

Za izdavača: Jugoslav Pantelić
Uređivački kolegijum: Jugoslav Pantelić, Marjan Vujović, Aleksandar Saša Erdeljanović
Saradnici na programu: Marjan Vujović, Dimitrije Vojnov, Aleksandar Saša Erdeljanović, Božidar Marjanović, Ksenija Zelenović, Stevan Glušac, Sandra Perović, Srđan Savić, Zorica Dimitrijević, Đorđe Zelenović, Srđan Vučinić, Slobodan Aranđelović, Nenad Bekvalac, Stevan Jovičić, Isidora Ilić, Boško Prostran, Milena Gvozdenović, Petar Mihajlovič, Branisalv Erdeljanović, Irina Kondić Jančić, Svetlana Vistać
Prelom: Sinergija dizajn
Štampa: Službeni glasnik
Tiraž: 2000

ISSN 2466-5533 = Kinoteka (Beograd)
COBISS.SR-ID 228286220
Publikacija je nastavak: Program (Muzej jugoslovenske kinoteke) = ISSN 1820-6549

Ovaj tekst ili njeni delovi mogu se slobodno koristiti uz navođenje izvora.

Attribution-NonCommercial-ShareAlike 3.0 Unported (CC BY-NC-SA 3.0)